Naučna istraživanja o pisanoj baštini Bosne i Hercegovine

Od BiH naučnika koji su se bavili istraživanjem bosanske srednjevjekovne pismenosti sa akcentom na rukopise imamo sljedeća tri ključna djela:

1.      Bogićević, Vojislav. Pismenost u Bosni i Hercegovini : od pojave slovenske pismenosti u IX v. do kraja austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini 1918. godine. Sarajevo : Veselin Masleša, 1975.

2. Dizdar, Mak. Stari bosanski tekstovi. Sarajevo : Svjetlost, 1971.
   http://makdizdar.ba/stari-bosanski-tekstovi/
   http://bs.scribd.com/doc/181015953/Stari-bosanski-tekstovi-docx

3.      Kuna, Herta. Hrestomatija starije bosanske književnosti. Vidi u: Nakaš, Lejla. Hrestomatija iz historije književnog jezika, I dio ; za internu upotrebu. http://www.scribd.com/doc/117438839/Hristomatija-I ; (12.03.2014. PDF)

4.      Kuna, Herta. Srednjovjekovna bosanska književnost. Sarajevo : Forum Bosnae , 2008. Vol. 45/08., 383 str. + ilustracije   http://www.ifbosna.org.ba

Naučni rad Herta Kune

Najznačajniji je naučni rad profesorice Herta Kune koja je prikupila osnovne podatke o vjerskim rukopisima koji su nastali u Bosni u srednjem vijeku i  njih je razvrstala na sljedeće grupe: podaci o pismu i jeziku na kojem je rukopis; podaci o godini ili periodu kada je nastalo; materijalni opis svakog rukopisa na osnovu materijala na kojem je pisan, njegove veličina; opis iluminacija rukopisa ako ih ima; podaci o pisaru rukopisa i naručiocu; gdje je pronađen rukopis i gdje se sada nalazi, te s obzirom da od 28 rukopisa samo je jedan u BiH, ona je prikupila i podatke da li postoji fotokopija rukopisa u BiH.

Zahvaljujući profesorici Herti Kuni i njenom istraživanju o bosanskim srednjevjekovnim rukopisima, danas imamo tragove nekih kodeksa koji su u međuvremenu izgubljeni ili uništeni: „Glavna masa sačuvanih srednjovjekovnih bosanskih kodeksa pripada evanđeljima, od kojih se za poneke može sasvim sigurno utvrditi da pripadaju književnom fondu »crkve bosanske«, s obzirom da su se u kolofonu pisci i potpisali uz obaveznu naznaku »krstjanin«, kao što je to načinio pisar Pripkovićevog evanđelja, Batalovog odlomka evanđelja, zatim pisari Hvalovog i Radosavljevog zbornika. Naravno, na svim kodeksima ne postoji ovakav nesumnjivi znak raspoznavanja, najčešće i zbog toga što je mali broj rukopisa sačuvan kompletan, i što se najčešće izgubio upravo kolofon, koji je na kraju rukopisa. Međutim, po formalnim osobinama rukopisa, njegovom formatu, sastavu, zatim po nizu ortografskih, paleografskih, a dijelom i jezičkih osobina mogu se sa sigurnošću identifikovati spomenici koji idu u grupu bosanskih srednjovjekovnih rukopisa.“[1]

Zaključci Herta Kune tokom istraživanja bosanskih rukopisa mogu se svesti na sljedeće:

-          nema sistemskog proučavanja o bosanskim evanđeljima, tako da su njena istraživanja tek prikupljanje osnovnih podataka o rukopisima, a nezainteresovanost BiH naučne zajednice potkrepljuje podatkom da samo mali broj fotokopija ovih rukopisa posjeduju NUBBiH i ANUBBiH

-          analizira i poredi bosanske rukopise sa ostalima iz tog perioda na Balkanu te utvrđuje da se razlikuju od svih ostalih slavenskih rukopisa po svojim izrazito arhaičnim crtama ortografije i jezika tako da predstavljaju izdvojenu cjelinu

-          mnogi naučnici su istakli povezanost bosanske lokalne ćirilice sa starijim oblikom glagoljice, te je većina rukopisa pisanih na bosančici prepisana sa glagoljske starije matrice, dok su često unutar tekstova izmješana slova i jednog i drugog pisma

-          neosporno je da najveći dio vjerskih tekstova pripadaju autohtonoj narodnoj crkvi u Bosni, poznatoj kao Crkva bosanska, što je uticalo i na vrstu odabranih tekstova iz Biblije kod prevođenja kao i činjenici da su pripadnici ove crkve bili proganjani kao heretici od strane katoličke i pravoslavne crkve

-          definitivno su progoni inkvizicije doveli do velikog uništavanja rukopisa te sigurno uticali na pojavu tzv. tajnopisa ili kriptografije koja je jedinstvena i, nažalost, još nije dešifrovana a nalazi se u nekoliko rukopisa koji su očito pripadali Crkvi bosanskoj

Negiranje srednjevjekovne Bosne

Mali je broj naših intelektualaca i pisaca pridavao značaj rukopisima srednjevjekovne Bosne, mada jedan od razloga je i taj što je tek u 20. vijeku, zahvaljujući Maku Dizdaru i Herti Kuni, započeto istraživanje o pisanim fragmentima koji su se počeli otkrivati širom Evrope. Naučnici iz bivše Jugoslavije su negirali postojanje i bogumila i zlatnog doba srednjevjekovne Bosne i Hercegovine, a posebno autentičnu i jedinstvenu kulturu kojoj nema ni primjera ni poređenja u cijeloj Evropi u srednjem vijeku.

 Za razliku od Dizdara, koji nije htio da imenuje ko su ti koji spadaju u one što su davali „ plitke sudove“ i koje je uvrstio u „ kultutregere“  i „domaće trabante i kompilatore iz prošlosti (i sadašnjosti!), odgojenih na liniji i u duhu vremena iz bidermajera o goloj, barbarskoj prirodi reljefa i slova što ih u drevnosti isklesaše i ispisaše čudaci iz bosanskih šuma! ...“[2],  Krleža nije imao pardona i imenovao je te naučnik:

„Asistent sarajevskog muzeja Vego utvrdio je naučno da bogumila bilo nije. Znači čitav moj medijevalni puzzle, u rukama „egzaktne nauke“, zapravo je dim. Nešto što je trajalo trista i više godina proglašeno je neegzistetnim. Time se skida s dnevnog reda pojava bogumilske Bosne. Sjajno! ... Kakvi narodni biskupi, kakva borba za narodnu crkvu, za to ne postoje dokumenti osim u lomačama, a te su se izdimile. Glagoljica, bosančica, narodni sabori, „pestilenza bosignana“, kuga bosanska, sve su to legende kao i one fantazije o „bogumilskoj“ crkvi, koje uopće nije bilo, ni 33.000 stećaka nije bilo, to nije skulptura, nego barbarstvo, i zato smo sve što je bilo bogumilsko pobili, spalili, razorili i uništili. Protestanske štamparije su „neprovjerene glasine“, protestantizma kod nas nije bilo, akvilejski i franački, i salcburški, i rimski misionari stvorili su od nas ljude, Evropljane, već u desetom stoljeću, a isusovci u sedamnaestom.“[3]

Marginalizacija bosanske pisane baštine

Ne samo bosančica, nego i glagoljica i sva ostala autohtona bosanskohercegovačka srednjevjekovna pisana baština izložena je politizaciji, nemaru i marginalizaciji srpskih i hrvatskih naučnika koji su je prisvajali na nacionalnoj osnovi. To je izraženo naročito u 19. i 20. vijeku , kad srpski i hrvatski nacionalizam je na vrhuncu, njihovi naučnici potpuno negiraju postojanje samostalne Bosne u srednjem vijeku, krstjani ili bogumili se dovode u pitanje i površno spominju, pojava stećaka na ovom prostoru se potpuno ignoriše i minimalizira, a na marginama su svi bosanski rukopisi koji su podijeljeni na hrvatsku i srpsku baštinu, ovisno o pismu.

Hrvatska baština

Kao hrvatska baština tretira se glagoljica tako da su sva 4 bosanska rukopisa na glagoljici uvršteni: Mihanovićev odlomak Apostola; Grškovićev odlomak apostola; Splitski odlomak misala i Hrvojev misal. Bosančica se naziva zapadnom ćirilicom i danas se kao hrvatska baština vode sljedeći rukopisi: Hvalov zbornik, Mletački zbornik, Kopitarevo evanđelje i Miroslavljevo evanđelje, Humačka ploča, kao i svi spomenici nastali na tlu Hrvatske, od Povlje, Poljica do Dubrovnika. Kao argument uzima se da je korištena štokavska ikavica, pomiješana sa čakavštinom i ijekavicom pa je prema tome i 60.000 stećaka u BiH na hrvatskom etničkom teritoriju, i klesani su u ćirilici zapadne redakcije, dakle hrvatskoj ćirilici.

Srpska baština

Za srpske naučnike postoji samo srpska ćirilica u koju su uvršteni i većina bosanskih rukopisa pisanih na bosančica. Kao srpsku baštinu navode:  Miroslavljevo evanđelje, Kopitarevo evanđelje i Nikoljsko evanđelje, često u to uvrštavaju i Čajničko evanđelje. Jedan od razloga jeste što se prevedena krstjanska Biblija nije razlikovala od pravoslavne te su kasnije bosanski kodeksi korišteni u pravoslavnim manastirima u Srbiji, Crnoj Gori, Makedoniji i Bugarskoj. Zahvaljujući tome su i sačuvani, ali sa istrgnutim kolofonima gdje su podaci o pisarima i nastanku rukopisa. S obzirom da je pravoslavna crkva osudila krstjane kao heretika, logično je da nisu željeli da ostane nikakav trag o njima.

Bosančica je po korpusu spisa ipak na marginama znanstvenoga interesa, jer je srpska baština temeljena na spisima nastalima u okrilju Srpske pravoslavne crkve, a hrvatska na djelima pisanima na glagoljskoj i latiničnoj grafiji, koja opsegom i vrijednošću daleko natkriljuju onu na bosančici.

Nada za bosanskohercegovačku baštinu

Mak Dizdar je nadu vidio u savremenoj svjetskoj historiji gdje nema više malih ili velikih kultura već sve su one dio jednog velikog mozaika koji se zove ljudska civilizacija, a lokalni nacionalizam je nazvao “naslijeđeni kompleks o inferiornim i superiornim kulturama” bivše Jugoslavij. Upravo današnjica nam omogućava, naročito kulturni programi i prijekti Evropske unije, da obnovimo i iznova otkrijemo svoju prošlost i identitet, a da je to bilo aktuelno i u doba Dizdara jasno govori njegova vizija da je vrijeme da se sa historije Bosne i Hercegovine otkloni „polja arktičke bjeline“ koja vjekovima zamagljuju njenu ljepotu i veličanstvenost:
„... omogućeno da sada vršimo bez nametnutih nam predrasuda istinsku valorizaciju naše baštine na osnovama modernih i objektivnih kriterija, oslobođenih nacionalnih predrasuda i nacionalističkih mitosa, što su u našoj historiografiji do nedavno vladali kao izraz političkih dominacija, aspiracija i implikacija jačih ili ranije formiranih nacija. Postoji nada da slika naše kulturne prošlosti neće više biti sa poljima na kojima će biti arktičke bjeline.“ [4]

Dizdar je prepoznao veličanstvenost baštine prepuštene zaboravu:

„Valja proučiti naše rane i kasne medieviste, bez obzira na kome su jeziku pisali (latinski, arapski, turski, perzijski) i izdati njihova djela. Posebno bi trebalo tragati za rijetkim pojedincima što ostaviše po koji zapis ili stih u tami svojih tekijskih i manastirskih ćelija. I u zabitima se i te kako znalo misliti i oštro zabilježiti svaki krik! „

Kulturna različitost predstavlja izuzetan potencijal koji je naglašen u deklaraciji UNESCO-a o kulturnoj različitosti i turizmu ta uloga je posebno istaknuta: „Ta raznolikost utjelovljena je u jedinstvenosti i pluralizmu identiteta skupina i društava koja čine čovječanstvo. Kao izvor razmjene, inovativnosti i kreativnosti jednako je neophodna kao i biološka raznolikost u prirodi. U tom smislu ona predstavlja zajednički baštinu čovječanstva te mora biti priznata i afirmirana za dobrobit sadašnjih i budućih generacija. Kulturna je baština slobodno definirana kao aspekt kulturne različitosti, mjerilo identiteta, izvor prihoda i zapošljavanja, te oblik kulturnog kapitala.“[5]

Slažem sa sa njim da je vrijeme da svi dignemo odlučno glas protiv uništavanja sjećanja i identiteta Bosne i Hercegovine koja je jedinstvena na prostorima Evrope bila i jeste:

„Zadatak je ove generacije da odlučno digne glas protiv svakog vandalizma što se zaogrće plaštom humanističkih potreba i stremljenja, a de fakto, praktično, izraz je komercijalnih, merkantilnih i spekulativnih devijacija tog aspekta. Neznanje o kulturnoj baštini je veliko, potcjenjivanje njeno također, a beskrupuloznosti u njenom uništavanju su evidentne. Srećom, još nije sasvim kasno. U našoj sredini našlo se ljudi koji su shvatili mogućnost i potrebu valorizacije i revalorizacije kulturne baštine i onih hrabrih pojedinaca koji su nosiocima rušilačkih snaga rekli: DOSTA!“[6]

LINKOVI TPBBIH:

Blog Tragom pisane baštine BiH http://tpbbih.blogger.ba/

Facebook Web Tragom pisane baštine BiH https://www.facebook.com/TPBBiH

Facebook Grupa Tragom pisane baštine BiH https://www.facebook.com/groups/1411074575835613/

Google grupa Tragom pisane baštine BiH

https://groups.google.com/forum/#!forum/tragom-pisane-bastine-bih

---

[1]              Kuna, Herta. Hrestomatija starije bosanske književnosti. Vidi u: Nakaš, Lejla. Hrestomatija iz historije književnog jezika, I dio ; za internu upotrebu. http://www.scribd.com/doc/117438839/Hristomatija-I

[2]              Dizdar, Mak. Izabrana djela. Knj. 3. Eseji; Kritike; Dnevnik. Sarajevo : Svjetlost, 1982.

                O starim bosanskim tekstovima.Str. 31

[3]              Krleža, Miroslav. Krleža o religiji. Sarajevo : Oslobođenje, 1982. Str. 111

[4]              Dizdar, Mak. Marginalije na temu o kulturnom nasljeđu. Str. 36-37. Vidi u: Dizdar, Mak. Izabrana djela. Knj. 3. Eseji; Kritike; Dnevnik. Sarajevo : Svjetlost, 1982.

[5]              Universal declaration on cultural diversity and tourism. Vidi: http://www.unesco.org.cu/Tourism&Diversity/Ingles/UniversalDeclaration.htm

[6]           Dizdar, Mak. Marginalije na temu o kulturnom nasljeđu. Vidi u: Izabrana djela. Knj. 3. Eseji; Kritike; Dnevnik. Sarajevo : Svjetlost, 1982. Str. 37-38