Rukopisi Crkve bosanske

Svih 28 razbacanih pisanih fragmenata iz mračnog srednjeg vijeka potvrđuju da je u Bosni i Hercegovini postojala razvijena pisana tradicija, da su staroslavensku ćirilicu prilagodili svojim potrebama i oformili vlastito pismo – bosančicu, ko da su znali da će ona, vijekovima poslije, biti jedini dokaz da je neki rukopis nastao na tlu Bosne i u duhu Crkve bosanske. Bogumili nisu priznavali ni rimskog papu ni carigradskog patrijarha, pisali su evanđelja na narodnom jeziku  mnogo prije pojave Lutera, a prema zagrebačkom kanoniku Franji Račkom, vjernici Crkve bosanske, koje on redovno naziva patarenima, su bili “pismeni i to ne samo muškarci koji su se bavili zanatima, vršeći često dužnost “učitelja”, nego su i žene bile pismene, a bavile su se ručnim radovima i odgajivanjem omladine.

Članovi Crkve bosanske su se nazivali krstjanima, dok su ih pripadnici katoličke i pravoslavne crkve smatrali hereticima, babunima ili patarenima. To je glavni razlog zašto su tako temeljito spaljivani heretički tekstovi i zašto su sačuvani samo oni rukopisi čiji se sadržaj nije u bitnome kosio sa sadržajem vjerovanja pravoslavne crkve te su bili prilagođeni liturgiji crkve: Divoševo, Nikoljsko, Kopitarevo, Pripkovićevo i Vrutočko evanđelje.

Glavna masa sačuvanih srednjovjekovnih bosanskih kodeksa pripada evanđeljima, od kojih se za poneke može sasvim sigurno utvrditi da pripadaju Crkvi bosanskoj, s obzirom da su se u kolofonu pisari ili naručioci potpisali uz obaveznu naznaku “krstjanin”, kao što je to načinio pisar Pripkovićevog evanđelja, Batalovog odlomka evanđelja, zatim pisari Hvalovog i Radosavljevog zbornika. Naravno, na svim kodeksima ne postoji ovakav nesumnjivi znak raspoznavanja, najčešće i zbog toga što je mali broj rukopisa sačuvan kompletan, i što se najčešće izgubio upravo kolofon.

Zbog toga je najzanimljiviji sačuvani kolofon Batalovog evanđelja gdje je pisar Kromirjanina zapisao da je starac Radin odobrio ovo evanđelje, i time je to neposredan dokaz da su i pisar i Batalo bili članovi Crkve bosanske, jer starac je visoka titula unutar hijerarhije Crkve. Zahvaljujući sačuvanom kolofonu, pored podataka o godini nastanka i o pisaru, sačuvan je spisak imena 28 djedova (poglavara Crkve bosanske) u periodu od prvog djeda Jeremije koji je osnovao i vladao Crkvom bosanskom od 1010. do 1024. godine pa sve do djeda Ratka I koji je vladao od 1370. do 1393. godine.  Kasnije je dodan spisak crkvenih poglavara koji su vladali od 1400. do 1465. godine, a prema njemu posljednji djed je bio Ratko II.

Prisutnost glosa na marginama kodeksa sa komentarima krstjana jasno ukazuju pripadnost Crkvi bosanskoj u sljedećim: Srećkovićevo evanđelje i Vrutočko evanđelje. Komentari pravoslavnih svećenika sa kletvama ili pogrdama na kodeksima govori da je rukopis pripadao Crkvi bosanskoj kao u Pripkovićevom evanđelju. 

Postoji i dio rukopisa koje je sačuvala Inkvizicija, a najbolji primjer su dva odlomka iz Monteprandona koji su sačuvani pukim slučajem. Inkvizitor franjevac Dominik Gangali je 1432. godine djelovao u Bosni protiv bosanskih krstjana. koji je heretički tekst uništio a sa dva sačuvana lista je učvrstio korice svoje rukopisne knjige “Margaritarum”.

Od 28 bosanskih rukopisa koji su odabranio za digitalnu zbirku TPBBiH, njih 12 se može jasno povezati sa Crkvom bosanskom:

- po pisarima koji se na kolofonu ili zadnjoj stranici ili marginama potpisuju kao „krstjani“ što je naziv pripadnika Crkve bosanske

- po naručiocima rukopisa koji su pripadali bogatoj bosanskoj vlasteli: Batalovo evanđelje (i pisar i naručilac su pripadnici Crkve bosanske, na sačuvanim fragmentima rukopisa je spisak djedova, starješina crkve); Hvalov zbornik

- po glosama na marginama teksta koje su heretički komentari krstjana: Srećkovićevo evanđelje; Vrutočko evanđelje

- sačuvani od strane inkvizitora: Listići iz Monteprandona

- zbog proganjana bogumili sakrivaju svoje tekkstove unutar drugih knjiga ili mjesta: Početije svijeta;  Grškovićev odlomak Apostola (Krk)

Tabela 16. Rukopisi Crkve bosanske

Rukopis	Vijek	Crkva bosanska
Grškovićev odlomak Apostola	12	Prognani bogumili iz Bosne donijeli na Krk
Divoševo evanđelje	14	Divoš je bio krstjanin, pisar Manojlo Grk
Srećkovićevo evanđelje	14	Glose sa komentarima krstjana Crkve bosanske.
Batalovo evanđelje	14	Popis djedova, glavešina Crkve bosanske u kolofonu, pisar krstjanin Stanko Kromirjanin
Vrutočko evanđelje	14	Ratko je bio djed Crkve bosanske između 1443. i 1461. godine. Sadrži glose
Početije svijeta	14-15	Neki stavovi iz ove bosanske legende asociraju na stavove bečke Tajne knjige, za koju se vjeruje da je prepisana iz jednog starog bosanskog rukopisa.
Pripkovićevo evanđelje	14-15	Pisar je krstjanin Tvrtko Pripković, ispod kolofona je dodato oko 16. vijeka: “i bog zna neka je to svinja bila”
Hvalov zbornik	15	Hval krstjanin u doba dida Radomira, poglavara Crkve bosanske
Listići iz Monteprandona	15	Sačuvao inkvizitor kao podupirač za korice njegovog kodeksa
Radosavljev zbornik	15	Pisao krstjanin Radosav u vrijeme djeda Ratka, poglavara Crkve bosanska

Pisari ili dijaci Crkve bosanske su u kolofonu ostavljali podatak o sebi i nazivali su se krstjani, tako da nije bilo sumnje da pripadaju Crkvi bosanskoj:

Tabela 17. Pisari krstjani Crkve bosanske

Dva različita pisara Crkve bosanske	4 rukopisa	Giljferdingov apostol ; Listići iz Monteprandona; Miroslavljevo evanđelje (Prvi pisar je anoniman, drugi pisar Grigorije je iluminirao rukopis); Čajničko evanđelje (Više različitih pisara)
Pisari „krstjani“:	8 rukopisa	Hvalov zbornik  (Hval krstjanin u doba dida Radomira, poglavara Crkve bosanske); Divoševo evanđelje  i Manojlovo evanđelje  (isti pisar Manojlo Grk); Radosavljev zbornik  (pisao krstjanin Radosav ); Hrvojev misal  (pisar Butko ); Nikoljsko evanđelje  ( pisao nepoznati pisar, vjerovatno u kraljevskom skriptoriju u vrijeme Tvrtka); Batalovo evanđelje  (Stanko Kromirjanin, krstjanin ); Pripkovićevo evanđelje (Tvrtko Pripković )

LINKOVI TPBBIH:

Slide prezentacija Rukopisi Crkve bosanske

http://www.slideshare.net/vaskasotirovdjukic/tragom-pisane-batine-bih-rukopisi-crkve-bosanske